ΟΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ
ΔΙΔΑΚΤΙΣΜΟΣ-ΝΕΟΔΙΔΑΚΤΙΣΜΟΣ
Πολλοί ήταν οι θεωρητικοί προβληματισμοί που απασχόλησαν κυρίως τους θεωρητικούς και τους συγγραφείς της παιδικής λογοτεχνίας τη χρονιά που φεύγει. Ένα θέμα που προκάλεσε προβληματισμό ήταν η επαναφορά του διδακτισμού στα κείμενα που απευθύνονται στα παιδιά ενώ το φαινόμενο μέχρι πρόσφατα είχε περιοριστεί αρκετά.
Ας δούμε μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα με τους προβληματισμούς συγγραφέων και θεωρητικών.
Η συγγραφέας Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου επισημαίνει ήδη το πρόβλημα στο συνέδριο για τα 30χρονα του περιοδικού Διαδρομές το 2015 στην ομιλία της με τίτλο "Επισημάνσεις για την καρποφορία και την άνθηση της ελληνικής παιδικής/νεανικής λογοτεχνίας":
"...Επανέρχεται το φάντασμα του διδακτισμού με νέο περίβλημα-"νεοδιδακτισμό" θα μπορούσαμε να τον χαρακτηρίσουμε. Δεν εννοούμε φυσικά την όποια έμμεση διδαχή προκύπτει αναπόφευκτα από ένα λογοτέχνημα, είτε απευθύνεται σε μικρούς κατά κύριο λόγο, είτε σε μεγάλους. Ο σοφός ακαδημαικός Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος είχε πει: "Οπωσδήποτε και αν ορίσουμε τη λογοτεχνία, δεν είναι δυνατό να της αφαιρέσουμε την πανάρχαια υποχρέωσή της έμμεσα να διδάσκει πάντοτε τους άνθρωπους". Με τη λέξη "νεοδιδακτισμός", εννοούμε το φάντασμα της φανερής και απωθητικής για τα παιδιά προσπάθειας να τα διδάξει κάποιος κάτι μέσω μιας ιστορίας. Ως γνωστόν, ήταν μία τάση παλαιότερα που καταταλαιπώρησε την παιδική λογοτεχνία κι έγινε αιτία να αμφισβητείται η θέση της στη λογοτεχνία. Να όμως που πάλι είναι συχνές οι περιπτώσεις βιβλίων με ξεκάθαρο στόχο "να περάσουν μηνύματα", κατά την τετριμμένη έκφραση, για σωστή κοινωνική συμπεριφορά, καλούς τρόπους, δυσκολίες στο σχολείο ή την οικογένεια, θέματα υγείας και πολλά άλλα παραβλέποντας την κοινά παράδεκτή αρχή "μόνο η τέχνη που δεν έχει πρόθεση να διδάξει, μόνο αυτή μορφώνει και ηθικά και πολιτικά" ".
Φέτος ο Γιάννης Παπαδάτος, επίκουρος καθηγητής του Τμήματος Επιστημών της Προσχολικής Αγωγής και του Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού, της Σχολής Ανθρωπιστικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αιγαίου, συνέχισε με τον δικό του προβληματισμό αναφέροντας σχετικά σε άρθρο του στο ιστότοπο www.bookpress.gr με τίτλο "Η μεγάλη επιστροφή του διδακτισμού στη λογοτεχνία για παιδιά": "...Ένας ζοφερός ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΣΜΟΣ μιας αισθητικά αναφομοίωτης επικαιρότητας έχει ασφυκτικά εναγκαλίσει τη λογοτεχνία για παιδιά ο οποίος την οδηγεί σε έναν φρονηματιστικό δρόμο, που, αν συνεχιστεί, σε λίγα χρόνια και με την δύσθυμη περιρρέουσα κοινωνική πραγματικότητα ο διδακτισμός του 19ου αιώνα θα εγκαθιδρυθεί με σύγχρονα προσωπεία. Όλα αυτά μαζί με άλλα φαινόμενα, όπως:
- ποίηση για παιδιά σχεδόν δεν εκδίδεται,
- διηγήματα για παιδιά σχεδόν δεν γράφονται,
- τα βιβλία γνώσεων, τα περισσότερα, με την έλλειψη πηγών και βιβλιογραφίας, στοιχεία που μπορούν να παρακινήσουν σε περαιτέρω έρευνα τα παιδιά, στερούνται εγκυρότητας και αξιοπιστίας,
- υπάρχει εν πολλοίς σύγχυση σε είδη (π.χ. τα απλά εικονογραφημένα βιβλία με τα εικονοβιβλία, τα λεγόμενα picture books),
μας κάνουν να βλέπουμε με σκεπτικισμό τη δημιουργική πορεία της λογοτεχνίας για παιδιά.
Με αφορμή τη συγκεκριμένη
πραγματικότητα, προβαίνω σε κάποιες πρώτες σκόρπιες σκέψεις και σε
ερωτήματα που, νομίζω ότι μπορούν, μαζί με ενδεχομένως άλλα, να
αποτελέσουν και αφορμή για πρόκληση/πρόσκληση σε έναν εποικοδομητικό
διάλογο από τον οποίο δεν έχουμε να χάσουμε όσοι και όσες εμπλεκόμαστε
από διάφορες θέσεις με τη λογοτεχνία για παιδιά και για εφήβους, αλλά,
αντίθετα, έχουμε να κερδίσουμε, προπάντων η λογοτεχνία και κατ’ επέκταση
οι αναγνώστες και οι αναγνώστριές της.
– Ποιο είναι εκείνο το γεγονός που
ενεργοποιεί τα τελευταία χρόνια ένα μεγάλο τμήμα της λογοτεχνίας για
παιδιά, ιδίως για τις μικρές ηλικίες, να παρουσιάζει έναν φανερό ή κρυφά
νεόκοπο διδακτισμό;
– Σε παλιές εποχές, ο διδακτισμός, ως
ιδεολογία, αποτελούσε το εμβληματικό πρόταγμα των εκπαιδευτικών
μεταρρυθμίσεων και η αντανάκλασή του στο παιδικό βιβλίο ήταν περίπου
επιβεβλημένη. Ο Δροσίνης και ο Παλαμάς λίγο προτού εκπνεύσει ο
19ος αιώνας έπνεαν τα μένεα για τα περιεχόμενα των τότε βιβλίων,
σχολικών και μη. Σήμερα, που ο διδακτισμός δεν αποτελεί κάποιο φανερό,
τουλάχιστον, παιδαγωγικό πρόταγμα, γιατί η λογοτεχνία κυρίως για παιδιά
αλλά και για εφήβους -τουλάχιστον σε ένα ικανό μέρος τους- αποτυπώνουν
έναν, νέας μορφής, διδακτισμό;
– Μήπως, λίγο πολύ η λεγόμενη Ευέλικτη
Ζώνη των σχολείων, λίγο πολύ η ανάγκη, λόγω κρίσης, για χαμηλού κόστους
βιβλία «ευθύνονται» σε ένα σημείο για το φαινόμενο; Και δεν είναι μόνο
ότι πολλά βιβλία σε εμφανές σημείο του εξώφυλλού τους αναφέρονται στα
θέματα της ευέλικτης ζώνης ή σε αξίες και σε άλλα φαινόμενα της
κοινωνικής πραγματικότητας (π.χ. φιλία, συνεργασία, διαζύγιο,
επιθετικότητα, σχολικός εκφοβισμός, ρατσισμός, διαφορετικότητα κ.ά.)
αλλά, το κυριότερο: είναι το ίδιο το περιεχόμενό τους που δεικνύει
κείμενα ως αποτέλεσμα κάποιας ανάγκης. Ανάγκης καθαρά φρονηματιστικής.
– Μήπως, με όχημα ένα μεγάλο μέρος
εκείνων των μικρών "βιβλιοφυλλαδίων" -και όχι μόνο- με λέξεις Χ ανάλογα
με την ηλικία (!!!), όπως επισημαίνεται και αναγγέλλεται στα
συγκεκριμένα βιβλία, αποτελεί συγκεκριμένη παράμετρο που συγγενεύει με
αυτό που λέμε «παραλογοτεχνία»; Ασφαλώς ορισμένα από τα συγκεκριμένα
βιβλία είναι αξιόλογα. Χάνονται όμως μέσα στον ορυμαγδό των δεκάδων
παρόμοιων που εκδίδονται, πρωτίστως, για παιδαγωγικούς, διδακτικούς και
φρονηματιστικούς σκοπούς...".
Η Βενετία Αποστολίδου, αναπληρώτρια καθηγήτρια του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, αναφέρθηκε επίσης στο θέμα με το άρθρο της "Ο νεοδιδακτισμός διώχνει τους μικρούς αναγνώστες" στον ιστότοπο του περιοδικού Αναγνώστης: "...
Όλα ξεκινούν από τα κριτήρια των ενηλίκων, γονιών και εκπαιδευτικών. Δυστυχώς όποιος δεν είναι αναγνώστης ο ίδιος, δεν έχει και κριτήρια να επιλέξει καλά βιβλία για τα παιδιά. Οι εκκωφαντικές ενδείξεις στα εξώφυλλα και τα οπισθόφυλλα των βιβλίων για το είδος του κοινού στο οποίο απευθύνονται και για τη χρήση τους, δηλαδή η αναγραφή της ηλικίας, του θέματος, πολλές φορές και του φύλου του αναγνώστη, αποσκοπούν στη διευκόλυνση της επιλογής από ενήλικες οι οποίοι δεν αφιερώνουν καθόλου χρόνο να διαβάσουν λίγες σελίδες, να ψάξουν κι άλλο, να συγκρίνουν. Οι ενήλικες είναι εκείνοι, επίσης, που είναι δέσμιοι της άποψης ότι από τα βιβλία πρέπει πάντα τα παιδιά να παίρνουν αξίες. Το πρώτο κείμενο που έγραψα σ’ αυτήν εδώ τη στήλη ήταν «Η ανάγνωση ως αξία ή οι αξίες της ανάγνωσης;» Αν επιδιώκουμε με τα βιβλία να δώσουμε στα παιδιά τις σωστές αξίες, τότε τα βιβλία που θα διαλέγουμε θα είναι αυτά που θα φωνάζουν από μακριά τις αξίες που περιέχουν όπως διαλαλεί ο έμπορος την πραμάτεια του. Πρόσφατα συζητούσα με μια πωλήτρια βιβλιοπωλείου, η οποία χαρακτήρισε ένα παιδικό βιβλίο που κοιτούσα «περίεργο». Ξαφνιάστηκα και το διάβασα επί τόπου για να δω τι το περίεργο είχε: δεν ήταν σαφές το θέμα του και δεν είχε κανέναν διδακτισμό! Η εξάχρονη φίλη μου για την οποία το πήρα δώρο το λάτρεψε.
Ένα άλλο παράδοξο στο σημερινό σχολείο είναι ότι τα παιδικά λογοτεχνικά βιβλία αξιοποιούνται σε πολλά μαθήματα αλλά μάθημα λογοτεχνίας δεν γίνεται. Δεν διαβάζονται καθεαυτά, ούτε σχολιάζονται ως προς τα ειδολογικά χαρακτηριστικά τους. Γενικά τα κειμενικά και λογοτεχνικά είδη δεν παίζουν κανέναν ρόλο στο σχολείο. Ωστόσο, αυτό που ονομάζεται λογοτεχνικότητα ή ποιότητα ενός βιβλίου προκύπτει εν πολλοίς από τη σχέση του με τα χαρακτηριστικά του είδους στο οποίο ανήκει. Τα παιδικά βιβλία στο σχολείο είναι «αξιοποιήσιμα» περισσότερο από όσο είναι αναγνώσιμα. Το θέμα βεβαίως παίζει τεράστιο ρόλο σε όλα τα λογοτεχνικά βιβλία. Όμως η εξερεύνηση του θέματος στο καλό λογοτεχνικό βιβλίο είναι μια ερμηνευτική περιπέτεια, δεν φωνάζει από μακριά, απαιτεί προσπάθεια και σταδιακή αποκάλυψη. Ένα βιβλίο χωρίς μυστικά, δεν δημιουργεί αναγνώστες. Κι αν δεν δημιουργήσουμε αναγνώστες, όσα πολιτικά ορθά βιβλία και να δώσουμε στα παιδιά, θα κάνουμε μια τρύπα στο νερό. Το πολύ πολύ να δημιουργήσουμε παπαγάλους...".
ΠΗΓΕΣ:
Διαδρομές στην παιδική λογοτεχνία
Πρακτικά Συνεδρίου
Επιμέλεια: Κ. Μαλαφάντης-Μ. Κουρκουμέλη
Εισήγηση Λ. Πέτροβις-Ανδρουτσοπούλου
"Επισημάνσεις για την καρποφορία και την άνθηση της ελληνικής παιδικής/νεανικής λογοτεχνίας"
σελ. 61-62
Εκδόσεις Ψυχογιός
Αθήνα, 2017
Άρθρο Γ. Παπαδάτου:
"Η μεγάλη επιστροφή του διδακτισμού στη λογοτεχνία για παιδιά"
https://www.bookpress.gr/stiles/eponimos/yiannis-papadatos-didaktismos-stin-logotexnia-gia-paidia
Άρθρο Β. Αποστολίδου:
"Ο διδακτισμός διώχνει τους μικρούς αναγνώστες"
http://www.oanagnostis.gr/%ce%bf-%ce%b4%ce%b9%ce%b4%ce%b1%ce%ba%cf%84%ce%b9%cf%83%ce%bc%cf%8c%cf%82-%ce%b4%ce%b9%cf%8e%cf%87%ce%bd%ce%b5%ce%b9-%cf%84%ce%bf%cf%85%cf%82-%ce%bc%ce%b9%ce%ba%cf%81%ce%bf%cf%8d%cf%82-%ce%b1%ce%bd/
Η Βενετία Αποστολίδου, αναπληρώτρια καθηγήτρια του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, αναφέρθηκε επίσης στο θέμα με το άρθρο της "Ο νεοδιδακτισμός διώχνει τους μικρούς αναγνώστες" στον ιστότοπο του περιοδικού Αναγνώστης: "...
Όλα ξεκινούν από τα κριτήρια των ενηλίκων, γονιών και εκπαιδευτικών. Δυστυχώς όποιος δεν είναι αναγνώστης ο ίδιος, δεν έχει και κριτήρια να επιλέξει καλά βιβλία για τα παιδιά. Οι εκκωφαντικές ενδείξεις στα εξώφυλλα και τα οπισθόφυλλα των βιβλίων για το είδος του κοινού στο οποίο απευθύνονται και για τη χρήση τους, δηλαδή η αναγραφή της ηλικίας, του θέματος, πολλές φορές και του φύλου του αναγνώστη, αποσκοπούν στη διευκόλυνση της επιλογής από ενήλικες οι οποίοι δεν αφιερώνουν καθόλου χρόνο να διαβάσουν λίγες σελίδες, να ψάξουν κι άλλο, να συγκρίνουν. Οι ενήλικες είναι εκείνοι, επίσης, που είναι δέσμιοι της άποψης ότι από τα βιβλία πρέπει πάντα τα παιδιά να παίρνουν αξίες. Το πρώτο κείμενο που έγραψα σ’ αυτήν εδώ τη στήλη ήταν «Η ανάγνωση ως αξία ή οι αξίες της ανάγνωσης;» Αν επιδιώκουμε με τα βιβλία να δώσουμε στα παιδιά τις σωστές αξίες, τότε τα βιβλία που θα διαλέγουμε θα είναι αυτά που θα φωνάζουν από μακριά τις αξίες που περιέχουν όπως διαλαλεί ο έμπορος την πραμάτεια του. Πρόσφατα συζητούσα με μια πωλήτρια βιβλιοπωλείου, η οποία χαρακτήρισε ένα παιδικό βιβλίο που κοιτούσα «περίεργο». Ξαφνιάστηκα και το διάβασα επί τόπου για να δω τι το περίεργο είχε: δεν ήταν σαφές το θέμα του και δεν είχε κανέναν διδακτισμό! Η εξάχρονη φίλη μου για την οποία το πήρα δώρο το λάτρεψε.
Ένα άλλο παράδοξο στο σημερινό σχολείο είναι ότι τα παιδικά λογοτεχνικά βιβλία αξιοποιούνται σε πολλά μαθήματα αλλά μάθημα λογοτεχνίας δεν γίνεται. Δεν διαβάζονται καθεαυτά, ούτε σχολιάζονται ως προς τα ειδολογικά χαρακτηριστικά τους. Γενικά τα κειμενικά και λογοτεχνικά είδη δεν παίζουν κανέναν ρόλο στο σχολείο. Ωστόσο, αυτό που ονομάζεται λογοτεχνικότητα ή ποιότητα ενός βιβλίου προκύπτει εν πολλοίς από τη σχέση του με τα χαρακτηριστικά του είδους στο οποίο ανήκει. Τα παιδικά βιβλία στο σχολείο είναι «αξιοποιήσιμα» περισσότερο από όσο είναι αναγνώσιμα. Το θέμα βεβαίως παίζει τεράστιο ρόλο σε όλα τα λογοτεχνικά βιβλία. Όμως η εξερεύνηση του θέματος στο καλό λογοτεχνικό βιβλίο είναι μια ερμηνευτική περιπέτεια, δεν φωνάζει από μακριά, απαιτεί προσπάθεια και σταδιακή αποκάλυψη. Ένα βιβλίο χωρίς μυστικά, δεν δημιουργεί αναγνώστες. Κι αν δεν δημιουργήσουμε αναγνώστες, όσα πολιτικά ορθά βιβλία και να δώσουμε στα παιδιά, θα κάνουμε μια τρύπα στο νερό. Το πολύ πολύ να δημιουργήσουμε παπαγάλους...".
ΠΗΓΕΣ:
Διαδρομές στην παιδική λογοτεχνία
Πρακτικά Συνεδρίου
Επιμέλεια: Κ. Μαλαφάντης-Μ. Κουρκουμέλη
Εισήγηση Λ. Πέτροβις-Ανδρουτσοπούλου
"Επισημάνσεις για την καρποφορία και την άνθηση της ελληνικής παιδικής/νεανικής λογοτεχνίας"
σελ. 61-62
Εκδόσεις Ψυχογιός
Αθήνα, 2017
Άρθρο Γ. Παπαδάτου:
"Η μεγάλη επιστροφή του διδακτισμού στη λογοτεχνία για παιδιά"
https://www.bookpress.gr/stiles/eponimos/yiannis-papadatos-didaktismos-stin-logotexnia-gia-paidia
Άρθρο Β. Αποστολίδου:
"Ο διδακτισμός διώχνει τους μικρούς αναγνώστες"
http://www.oanagnostis.gr/%ce%bf-%ce%b4%ce%b9%ce%b4%ce%b1%ce%ba%cf%84%ce%b9%cf%83%ce%bc%cf%8c%cf%82-%ce%b4%ce%b9%cf%8e%cf%87%ce%bd%ce%b5%ce%b9-%cf%84%ce%bf%cf%85%cf%82-%ce%bc%ce%b9%ce%ba%cf%81%ce%bf%cf%8d%cf%82-%ce%b1%ce%bd/
