Η συγγραφέας Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου μιλά στο Παιδικό-Εφηβικό βιβλίο και παιδί

Όταν καλείται κανείς να μιλήσει για ανθρώπους που με το έργο και τη ζωή τους έχουν προσφέρει τα πάντα στον τομέα που επέλεξαν να υπηρετούν, τότε τα λόγια πραγματικά περιττεύουν. Η συγγραφέας Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου στην μακρόχρονη και πολυσήμαντη πορεία της στην ελληνική παιδική λογοτεχνία έχει συνεισφέρει τα μέγιστα στην ανάπτυξη και διάδοση του παιδικού βιβλίου καθώς και της φιλαναγνωσίας στα παιδιά. Εκτός από τα κλασικά, πια, βιβλία της, συχνά επισκέπτεται σχολεία συνομιλώντας με μαθητές και δασκάλους, οργανώνει και συμμετέχει σε εκδηλώσεις σχετικά με το παιδικό βιβλίο. Διατέλεσε για αρκετά χρόνια πρόεδρος του Ελληνικού Κύκλου Παιδικού Βιβλίου συμμετέχοντας στα παγκόσμια συνέδρια της ΙΒΒΥ (Διεθνής Οργάνωση Βιβλίων για τη Νεότητα) και εργάστηκε σε υπεύθυνη θέση στον Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης (ΔΟΜ/ΙΟΜ). Έχει λάβει πολλά βραβεία και διακρίσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό συνεχίζοντας τη δράση της ως σήμερα.
Με τη βοήθεια της τεχνολογίας γεφυρώσαμε την μικρή αλλά σημαντική σημαντική απόσταση που μας χωρίζει και είχαμε την τιμή και την χαρά να απαντήσει στις ερωτήσεις μας για την παιδική λογοτεχνία, την ιστορία, το προσφυγικό ρεύμα και πολλά άλλα.

-Κυρία Πέτροβιτς, σας ευχαριστούμε πολύ που δεχτήκατε να μας δώσετε αυτή την ηλεκτρονική συνέντευξη! Η παιδική λογοτεχνία στην Ελλάδα έχει γνωρίσει ιδιαίτερη άνθηση τις τελευταίες δεκαετίες. Ανήκετε στους συγγραφείς  που πρόσφεραν τα μέγιστα στην καθιέρωση και ανάπτυξή της, όχι μόνο με τα έργα σας, αλλά και προσφέροντας πολύωρηεθελοντική εργασία επί 30 συνεχή χρόνια στη Διεθνή Οργάνωση Βιβλίων για τη Νεότητα (www.ibby.org ) και το Ελληνικό της Τμήμα, τον Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου (www.greekibby.gr).Πώς πήρατε την απόφαση να γίνετε συγγραφέας;

- Μου άρεσε να λέω και να γράφω ιστορίες και αγαπούσα πολύ τα παιδιά. 

- Τα τελευταία χρόνια, ειδικά πριν από την οικονομική κρίση, υπάρχει πληθώρα εκδόσεων και συγγραφέων. Πώς βλέπετε το παιδικό βιβλίο σήμερα στην Ελλάδα;

- Παρατηρώ πως δεν υπάρχει ομοιογένεια. ΄Εχουμε αρκετούς συγγραφείς νέους στο χώρο του παιδικού βιβλίου – όχι απαραίτητα νέους και στην ηλικία – που μας δίνουν αξιολογότατα έργα και δείχνουν να έχουν πάρει στα σοβαρά την ενασχόλησή τους με την παιδική/νεανική λογοτεχνία, κάτι εξαιρετικά ευχάριστο, γιατί δείχνει ότι η ανθοφορία του κλάδου συνεχίζεται. Παράλληλα υπάρχουν και άλλοι νέοι συγγραφείς – τονίζω και πάλι, όχι απαραίτητα νέοι και στην ηλικία – που φαίνεται να πιστεύουν ότι η παιδική/νεανική λογοτεχνία είναι ένα εύκολο είδος, όπου μπορούν να «τσαλαβουτήσουν» ευκαιριακά από φιλοδοξία ίσως, ή για να περάσουν την ώρα τους, ή ελπίζοντας να συμπληρώσουν το εισόδημά τους, χωρίς να υποψιάζονται καν τις ευθύνες που συνεπάγεται η συγγραφή βιβλίων για παιδιά και εφήβους έναντι του νεαρού αναγνωστικού κοινού και της κοινωνίας γενικότερα. ΄Εχω επισημάνει και στο περιοδικό ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ μερικά από αυτά τα θλιβερά φαινόμενα, επειδή θέτουν σε κίνδυνο την άνθηση της παιδικής λογοτεχνίας που ξεκίνησε δειλά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, εντονότερα μετά τη μεταπολίτευση και συνεχίστηκε τις επόμενες δεκαετίες. 

-Όπως αντιλαμβάνεται κανείς από όσα είπατε παραπάνω η συγγραφή ενός λογοτεχνικού βιβλίου-και μάλιστα παιδικού-είναι μία πολύ απαιτητική και, συχνά, χρονοβόρος εργασία. Για τι ακριβώς θα πρέπει να είναι προετοιμασμένος ένας νέος άνθρωπος που θέλει με όλη του την ψυχή να γίνει συγγραφέας; Τι είναι πρωτίστως απαραίτητο, το ταλέντο ή η πολλή δουλειά;

- Το ταλέντο και η πολλή δουλειά πάνε μαζί, δε γίνεται να τα ξεχωρίσουμε. Το ταλέντο μόνο δεν αρκεί, όπως δεν αρκεί και η πολλή δουλειά χωρίς το ταλέντο. Το διάβασμα λογοτεχνικών βιβλίων και η άσκηση της γραφής είναι μέσα στην πολλή δουλειά που χρειάζεται. Μέσα στη δουλειά θα έβαζα και την κατάρτιση, την ενημέρωση, τη μελέτη των θεωρητικών βιβλίων σχετικά με την παιδική και νεανική λογοτεχνία.  Όσο απίστευτο κι αν ακούγεται, διαπιστώνει κανείς ότι πολλοί νέοι που καταπιάνονται με τη συγγραφή παιδικών ή νεανικών βιβλίων δεν έχουν λάβει τον κόπο να διαβάσουν θεωρία. Ξεκινούν απροετοίμαστοι, χωρίς τις απαιτούμενες γνώσεις, χωρίς να γνωρίζουν καν το ιστορικό της εξέλιξης αυτού του κλάδου, τα επιτεύγματα καθώς και τα τυχόν λάθη που έχουν παρατηρηθεί. Αυτό φαίνεται στα έργα τους και είναι κρίμα. Διότι τα θεωρητικά βιβλία τα σχετικά με το είδος αυτό της λογοτεχνίας, τόσο τα ελληνικά όσο και τα μεταφρασμένα ξένα, είναι πια και πολλά και καλά. Και μπορούν να τους βοηθήσουν αποτελεσματικά στη βελτίωση της δουλειάς και στον προβληματισμό τους. Για όλα τα παραπάνω χρειάζεται απεριόριστη υπομονή και μεγάλη πειθαρχία.

-Υπάρχει η γενικότερη εντύπωση πως τα σημερινά παιδιά είναι πολύ διαφορετικά από τις παλιότερες γενιές. Εσείς  τι πιστεύετε; 

- Κάποια συνήθη συναισθήματα της παιδικής/εφηβικής ηλικίας (ζήλεια, φοβίες, συγκρούσεις με τους γονείς, κρίση της προσωπικότητας κ.ά.) έχει διαπιστωθεί ότι παραμένουν ίδια σε όλες τις εποχές. Ωστόσο τα σημερινά παιδιά, σύμφωνα με παρατηρήσεις ειδικών, είναι περισσότερο πληροφορημένα, πιο ετοιμόλογα, πιο έξυπνα και ταυτόχρονα πιο ευάλωτα, πιο ανώριμα. Ο Daniel Goleman, στο βιβλίο του Συναισθηματική Νοημοσύνη (Ελληνικά Γράμματα) αναφέρει ότι «τα σημερινά παιδιά είναι πιο μοναχικά και καταπιεσμένα, πιο οργισμένα και απείθαρχα, πιο νευρικά και ευέξαπτα, πιο παρορμητικά και επιθετικά». Επίσης, ο Peter Hollindale, στο βιβλίο του SignsofChildnessinChildren’sBooks (ThimblePress) σημειώνει ότι τα παιδιά του καιρού μας «επηρεασμένα από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, τους κανόνες της αγοράς και τη μόδα των συνομηλίκων τους, εγκαταλείπουν την παιδική ηλικία πολύ νωρίτερα, είναι όμως αμφίβολο αν αυτή η εξωτερική ωριμότητα είναι σύμφωνη με την συναισθηματική ωριμότητα που χρειάζεται». 

-Ποια δικά σας παιδικά βιώματα θυμάστε έντονα;

- Τα περισσότερα αφορούν την κόλαση της Κατοχής – που την έζησασε νηπιακή και πρώτη παιδική ηλικία, στο κέντρο της Αθήνας, στα Εξάρχεια, όπου ήταν το πατρικό μου σπίτι. Το πρώτο πράγμα που θυμάμαι στη ζωή μου ήταν ο απαίσιος ήχος της σειρήνας την 28ης Οκτωβρίου το 1940, που όρμησε στ’ αφτιά μου από την ταράτσα της μπλε πολυκατοικίας, με κατατρόμαξε και καρφώθηκε στο τρίχρονο μυαλό μου για πάντα. Ακολούθησαν πλήθος θλιβερές καθημερινές εμπειρίες και φοβερές εικόνες που δεν έσβησαν ποτέ από τη μνήμη μου – οι πεθαμένοι από πείνα ή οι σκοτωμένοι αντιστασιακοί που τους έβλεπα πεσμένους στο δρόμο, οι «μαύροι δράκοι», όπως έλεγα τους ναζί, που με τρόμαζαν με την απαίσια στολή και τον κρότο από τις μπότες τους, τα συσσίτια, το ψωμί με το δελτίο, οι συναγερμοί, το κλείσιμο για ώρες στο καταφύγιο που μύριζε μούχλα με τους μεγάλους γύρω μου έντρομους, αδυνατισμένους και χλωμούς, να προσπαθούν μάταια να κρύψουν την αγωνία τους… Και ύστερα, μετά τη σύντομη χαρά της απελευθέρωσης, οι φρικτές εμπειρίες συνεχίστηκαν με τα αδελφοκτόνα Δεκεμβριανά. Οι φοβερότερες μάχες έγιναν μπροστά στο σπίτι μου, στην Εμμανουήλ Μπενάκη 67. Και τα οδοφράγματα στήνονταν μια στο ύψος της Αραχώβης, μια στο ύψος της Κωλέττη – κι εμείς στη μέση! Τα παιδικά μου μάτια είδαν απίστευτες φρικαλεότητες και από τις δύο πλευρές. Φαίνεται όμως ότι όντως «ουδέν καλόν αμιγές καλού». Τα όσα έζησα ως παιδί, έγιναν μέτρο για να μετρώ σωστά τα κάθε είδους δεινά τούτου του τόπου, τούτου κόσμου και να τους δίνω το μέγεθος που τους αρμόζει.

-Στη μεταπολεμική εποχή αναπτύχθηκαν μεγάλα προσφυγικά και μεταναστευτικά ρεύματα. Με βάση την εμπειρία που αποκτήσατε υπηρετώντας επαγγελματικά στον Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης επί τρεις σχεδόν δεκαετίες στο παρελθόν, πώς βλέπετε τη σημερινή κρίσιμη κατάσταση, κυρίως το προσφυγικό ζήτημα;

- Η  εμπειρία και οι γνώσεις μου από τη μακρόχρονη αυτή θητεία στον ΔΟΜ/IOM (https://greece.iom.int/el/%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%AC%CE%B4%CE%B1) μού επιτρέπουν να έχω ψύχραιμη ματιά και βαθύτατη κατανόηση σε θέματα προσφύγων και μεταναστών.Βλέπω λοιπόν πως οι αιτίες αυτών των φαινομένων παραμένουν περίπου ίδιες: Αιτία της προσφυγιάς είναι οι πόλεμοι, οι φυσικές καταστροφές, οι θρησκευτικές ή πολιτικές διώξεις∙ αιτία της μετανάστευσης είναι η ανέχεια και η οικονομική εξαθλίωση. Η διαφορά με το σημερινό πρόβλημα είναι ότι τότε οι ανεπτυγμένες χώρες είχαν όντως τη βούληση να συμβάλουν στην επίλυση τέτοιων προβλημάτων, κάτι που δεν βλέπω να είναι στις μέρες μας δεδομένο από τις σημερινές Ευρωπαϊκές χώρες, σε σχέση με τους πρόσφυγες από τη Συρία και από χώρες της Αφρικής. Έτσι τα προβλήματα δεν αντιμετωπίζονται όπως θα έπρεπε, παρ’ όλες τις προσπάθειες των διεθνών οργανισμών που ασχολούνται μ’ αυτά τα θέματα.Η Ελλάδα και οι Έλληνες πάντως έπραξαν, νομίζω, και εξακολουθούν πράττουν ό,τι μπορούν και ό,τι τους επιτρέπει η οικονομική κρίση που μαστίζει τη χώρα, κάτι που αναγνωρίζεται διεθνώς, αν κρίνει κανείς από τα ευνοϊκότατα σχόλια που δημοσιεύονται σχεδόν καθημερινά.

-Στα βιβλία σας διαφαίνεται πως έχετε ιδιαίτερη αδυναμία στην ιστορία. Είναι αλήθεια αυτό; 

- Αλήθεια είναι, μόνο που δε θα το έλεγα «αδυναμία», αλλά βαθύ σεβασμό και τάση για όλο και περισσότερη γνώση γύρω από την ιστορία. Πιστεύω πως όποιος δεν έχει μνήμη ιστορική μοιάζει με δεντράκι που προσπαθεί να μεγαλώσει χωρίς ρίζες. Αυτό ακριβώς τονίζω και στα παιδιά, όταν με καλούν στα σχολεία:  Όπως τα δέντρα τρέφονται από τις ρίζες τους, έτσι και οι άνθρωποι τρέφονται από το παρελθόν, με εργαλεία τους τη μνήμη και την ιστορία, ώστε να αντιμετωπίσουν σωστά το μέλλον. Η πεποίθησή μου αυτή βέβαια δε σημαίνει ότι ασχολούμαι μόνο με θέματα ιστορικά. Με ενδιαφέρουν εξίσου και τα σημερινά κοινωνικά θέματα.

-Ποιες είναι οι προϋποθέσεις για να μάθουν οι λαοί από την ιστορία τους;

- Το πρώτο που απαιτείται γι’ αυτό το «μάθημα» - ας το ξαναπούμε - είναι να την ξέρουμε καλά και σωστά την ιστορία. Στο βαθμό  που λησμονούμε κάθε φορά τα διδάγματά της, επαναλαμβάνουμε τα ίδια λάθη. Όταν τα θυμόμαστε, τότε καταφέρνουμε να τα αποφύγουμε. Για παράδειγμα, η Ευρώπη είχε δείξει ότι διδάχτηκε από τα δεινά των δύο παγκοσμίων πολέμων, γι’ αυτό και προέκυψε η προσπάθεια να πορευτεί ως ενότητα.Αν τα ξεχάσει, ο όλεθρος που θα επακολουθήσει θα είναι απερίγραπτος. Εξίσου απερίγραπτος θα είναι ο όλεθρος για μας τους Έλληνες, αν λησμονήσουμε τα δεινά που επέφερε στη χώρα μας η συμφορά του εμφυλίου μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και επιτρέψουμε να μεταλλαχτεί η σημερινή τραγική μας κατάσταση σε εμφύλια διαμάχη. Αν ξεχάσουμε, με άλλα λόγια, ένα από τα βασικότερα διδάγματα της ιστορίας μας: ότι μόνον ενωμένοι καταφέρναμε πάντα να λύσουμε τα προβλήματά μας ακόμα και να μεγαλουργήσουμε. 

-Ποια είναι η σημασία του όρου «παιδική/νεανική λογοτεχνία» και πώς διαχωρίζεται από τα υπόλοιπα λογοτεχνικά είδη;

Η παιδική/νεανική λογοτεχνία είναι ένας κλάδος της λογοτεχνίας με ιδιαίτερη σημασία, γιατί απευθύνεται κατά κύριο λόγο σε παιδιά και νέους, δηλαδή στο πολυτιμότερο κομμάτι μιας κοινωνίας. Ένα από τα βασικότερα χαρακτηριστικά των βιβλίων που εντάσσονται στον κλάδο αυτόν είναι ότι δεν απελπίζουν τον αναγνώστη, μολονότι δεν του κρύβουν τις δυσκολίες της ζωής και τις αντιξοότητες που εμφανίζονται στον ανθρώπινο βίο.  ΄Ετσι, παράλληλα με την αισθητική απόλαυση που προσφέρουν, τον προετοιμάζουν πνευματικά και συναισθηματικά να ζήσει μια πληρέστερη και νοηματισμένη ζωή, οπλίζοντάς τον με θάρρος και βοηθώντας τον στην προσπάθειά  για αυτογνωσία και για κατανόηση των άλλων, εφόδια απολύτως απαραίτητα για μια ομαλή και εποικοδομητική ένταξή του στο κοινωνικό σύνολο. Η σημασία και η συμβολή της παιδικής/νεανικής λογοτεχνίας άλλωστε, στην καλλιέργεια της συναισθηματικής νοημοσύνης των παιδιών είναι  αδιαμφισβήτητη.

-Διαβάζουν τα σημερινά παιδιά; Αν όχι, γιατί θα τα προτρέπατε να διαβάζουν ενώ υπάρχουν πιο ευχάριστες ενασχολήσεις για τον ελεύθερο χρόνο τους, όπως π.χ. υπολογιστές, διαδίκτυο, τηλεόραση, ηλεκτρονικά παιχνίδια;

- Στο ερώτημα αν διαβάζουν σήμερα τα παιδιά δεν μπορεί κανείς να απαντήσει με εικασίες ή προσωπικές εντυπώσεις, αλλά με αξιόπιστα στοιχεία. Και τέτοια στοιχεία, που να έχουν προκύψει από σοβαρές έρευνες με ικανοποιητικά δείγματα, δεν υπάρχουν. Εκείνο που θα είχα να πω, είναι πως μέχρι και τη δεκαετία του 1970 το διάβασμα εξωσχολικών βιβλίων ήταν ακόμη προνόμιο και απασχόληση κυρίως των παιδιών των ευπόρων τάξεων και των ανθρώπων με πνευματικές ανησυχίες. Βιβλιοπωλεία δεν υπήρχαν παρά μόνο στις μεγάλες πόλεις και το παιδικό βιβλίο ως είδος ήταν σχεδόν άγνωστο στην ύπαιθρο. Το μόνο που ισοφάριζε ως ένα σημείο αυτή την έλλειψη, ήταν οι γιαγιάδες-παραμυθούδες που υπήρχαν ακόμη. Με το πέρασμα του χρόνου, τα πράγματα άλλαξαν. Σήμερα βιβλία μπορεί να βρει και ν΄ αγοράσει κανείς ακόμα και στις μικρότερες κωμοπόλεις. Και, τουλάχιστον πριν από την οικονομική κρίση, λειτουργούσαν ικανοποιητικά. Αυτό από μόνο του μπορεί να είναι μια απάντηση στο αν διαβάζουν ή όχι περισσότερο τα σημερινά παιδιά – τα παιδιά όλων των κοινωνικών στρωμάτων.

 

Ως προς τις προτροπές για διάβασμα, θα έλεγα ότι σκέτες αυτές, και μάλιστα από ένα συγγραφέα, δεν ωφελούν. Ωστόσο, όποτε μου δίνεται η ευκαιρία, συζητώντας με τα παιδιά όταν επισκέπτομαι σχολεία,  επισημαίνω ορισμένα οφέλη που προσφέρει το διάβασμα βιβλίων λογοτεχνικών κυρίως. Για παράδειγμα, εξηγώ το ότι κάθε βιβλίο λογοτεχνίας συμβάλλει στην αυτογνωσία και στην καλύτερη γνωριμία και την αποδοχή του άλλου, όπως προαναφέραμε – απαραίτητα και τα δύο για την ψυχική μας υγεία και την αρμονική μας συμβίωση με τους συνανθρώπους μας. Αναφέρω επίσης το όφελος που αντλεί ο άνθρωπος από τον γραπτό λόγο γενικότερα, τονίζοντας  πως η βάση και η εκκίνηση του πολιτισμού οφείλεται στην ικανότητα που ανέπτυξε ο άνθρωπος να μετατρέπει τις εικόνες και τις έννοιες σε λέξεις και τις λέξεις να τις μετατρέπει μες στο μυαλό του σε εικόνες και έννοιες, μια «γυμναστική του μυαλού» που κανένα άλλο είδος επικοινωνίας δεν προσφέρει. Αλίμονο αν καταργούσαμε αυτή τη «γυμναστική» και τρεφόμασταν μόνο με έτοιμες εικόνες ή με ηλεκτρονικά παιχνίδια. Θα καταλήγαμε σε ολέθρια «ατροφία» του μυαλού μας.

    Συμπερασματικά, πρέπει να δεχτούμε πως φιλαναγνωσία είναι κάτι πολύτιμο. Η καλλιέργεια της, βέβαια, απαιτεί γνώση και σωστό χειρισμό κυρίως από τους εκπαιδευτικούς. Φυσικά και ο ρόλος των γονέων είναι σημαντικότατος, ως παράδειγμα τουλάχιστον.

-Σας ευχαριστούμε θερμά και σας ευχόμαστε καλή συνέχεια!

 Κι εγώ σας ευχαριστώ.

Περισσότερες πληροφορίες για τη συγγραφέα και το έργο της μπορείτε να βρείτε στην προσωπική σας ιστοσελίδα: www.loty. gr

Για τον Ελληνικό Κύκλο Παιδικού Βιβλίου: www.greekibby.gr και στη σελίδα του στο Facebook: 

https://www.facebook.com/ibbygreece/?ref=ts&fref=ts

Πληροφορίες για τον Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης στην ιστοσελίδα του: 

https://greece.iom.int/el/%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%AC%CE%B4%CE%B1

 και στη σελίδα του στο Facebook:  https://www.facebook.com/IOMGreece/?fref=ts